Περιουσιακή μετακίνηση από τη μία περιουσία στην άλλη - έλλειψη νόμιμης αιτίας - θετική ή αποθετική επαύξηση περιουσίας - αιτιώδης συνάφεια

Κατά την διάταξη του άρθρου 904 του ΑΚ «όποιος έγινε πλουσιότερος χωρίς νόμιμη αιτία από την περιουσία άλλου έχει υποχρέωση να αποδώσει την ωφέλεια. Η υποχρέωση αυτή γεννιέται ιδίως σε περίπτωση παροχής αχρεώστητης ή παροχής για αιτία που δεν επακολούθησε ή έληξε ή αιτία παράνομη ή ανήθικη...». Από την διάταξη αυτή προκύπτει ότι αναγκαία προϋπόθεση για την έγερση αγωγής προς απόδοση της από αδικαιολόγητο πλουτισμό ωφέλειας του εναγομένου σε βάρος της περιουσίας του ενάγοντος ή επί ζημία του, είναι ότι ο πλουτισμός αυτός αποκτήθηκε από αιτία μη νόμιμη, υπό μία από τις ενδεικτικώς αναφερόμενες, στην ανωτέρω διάταξη, μορφές ελλείψεως της νομιμότητάς της. Στην περίπτωση μη νομίμου αιτίας, εκείνος που έκανε την παροχή, για την αιτία αυτή, δικαιούται να αναζητήσει την ωφέλεια από τον λήπτη, με βάση την ανωτέρω διάταξη, εφ’ όσον ισχυρισθεί και αποδείξει τα αναγκαία, κατά νόμο, στοιχεία, ήτοι: α) την περιουσιακή μετακίνηση από την μία περιουσία στην άλλη, β) την συγκεκριμένη αιτία της μετακινήσεως αυτής και γ) εν όψει του ότι η έλλειψη νομιμότητας της αιτίας, από την οποία προήλθε ο πλουτισμός, αποτελεί προϋπόθεση του νόμω βασίμου της αγωγής για απόδοση της από αυτόν ωφέλειας, πρέπει το δικόγραφο της τελευταίας να περιέχει και τους λόγους για τους οποίους η αιτία του πλουτισμού δεν είναι νόμιμη, δηλαδή την ανυπαρξία ή το ελάττωμα αυτής, που καθιστά την διατήρηση του πλουτισμού αδικαιολόγητη. Όταν, όμως, υπάρχει νόμιμη αιτία, ερειδομένη σε διάταξη νόμου ή στη σύμβαση, από την οποία προέκυψε ο πλουτισμός αυτός, ο λήπτης δεν είναι υποχρεωμένος να αποδώσει την ωφέλεια αυτή, με βάση την ανωτέρω διάταξη και η σχετική αγωγή δεν θεμελιώνεται σε αυτήν. Κρίσιμο, δηλαδή, στοιχείο είναι η νόμιμη αιτία του πλουτισμού. Αιτία ειδικότερα είναι ο σκοπός τον οποίο επιδιώκει με την παροχή του ο δότης, η αποτυχία, δε, του σκοπού αυτού επιφέρει την έλλειψη της αιτίας. Το άρθρο 904 του ΑΚ δεν λύνει από μόνο του το ζήτημα πότε υπάρχει ή δεν υπάρχει νόμιμη αιτία. Απόκειται στον εφαρμοστή του δικαίου να το καθορίσει, λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές διατάξεις του νόμου, στις οποίες σιωπηρά παραπέμπει η διάταξη του άρθρου 904 του ΑΚ, σε συνδυασμό με τον σκοπό του δικαίου του αδικαιολόγητου πλουτισμού (ΑΠ 1254/2017 ΤΝΠ ΔΣΑ, ΑΠ 93/2014, ΝοΒ 63, σελ. 35, ΑΠ 1751/2014, ΤΝΠ ΔΣΑ, ΑΠ 725/2004, ΕλλΔνη 5, σελ. 1496).

      Πλουτισμός (ή ωφέλεια) του υποχρέου είναι κάθε βελτίωση της περιουσιακής κατάστασής του, δηλαδή είτε θετική επαύξηση της περιουσίας του (αύξηση του ενεργητικού ή μείωση του παθητικού της) είτε αποθετική (αποφυγή ελάττωσης της περιουσίας, πχ. εξοικονόμηση δαπανών). Σημασία έχει η ύπαρξη του πλουτισμού και όχι το πώς αποκτήθηκε (με ή χωρίς τη βούληση του ενάγοντος με παροχή ή όχι με τη βούληση του πλουτίσαντος ή τρίτου από νομικό ή από φυσικό γεγονός, κλπ). Η προϋπόθεση του πλουτισμού πληρούται με οποιοδήποτε τρόπο και εάν αυτός περιήλθε στον εναγόμενο. Ο πλουτισμός πρέπει να επέρχεται από την περιουσία ή με ζημία του δικαιούχου της αξίωσης. Πρέπει, δηλαδή, να υπάρχει αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στον πλουτισμό του υποχρέου και τη ζημία του δικαιούχου. Αυτή η σχέση αιτιότητας υπάρχει ανεξάρτητα από το εάν ο πλουτισμός είναι συνέπεια της ζημίας ή αντίστροφα, η ζημία είναι συνέπεια του πλουτισμού ή ακόμα ζημία και πλουτισμός είναι συνέπειες άμεσες ή απώτερες του ίδιου γεγονότος.

     Η διάταξη του άρθρου 904 του ΑΚ έχει τέτοια ευρεία διατύπωση, ώστε να περιλαμβάνει κάθε αδικαιολόγητο πλουτισμό, που προκαλείται από την περιουσία ή με ζημία άλλου. Η έκφραση αυτή δικαιολογεί μόνο την ανάγκη ύπαρξης αιτιώδους συνάφειας όχι άμεσης αιτιώδους συνάφειας. Για άμεση προέλευση του πλουτισμού από την περιουσία του άλλου, κλπ δεν μιλά ο Νόμος. Ο τρόπος απόκτησής του, άλλωστε, είναι αδιάφορος.

     Εάν κάποιος έκανε δαπάνες σε ξένο πράγμα που ωφελούν τον κύριο του πράγματος και γενικότερα, εάν έκανε δαπάνες προς όφελος άλλου (π.χ. διοικώντας αλλότριες υποθέσεις ή στην περίπτωση του άρθρου 740 του ΑΚ, κλπ) μπορεί να ζητήσει κατά τις διατάξεις των άρθρων 904 επ. του ΑΚ τις δαπάνες στην έκταση που ωφελήθηκε ο κύριος ή συγκύριος ή νέος κύριος ή κύριος της υπόθεσης (Σταθόπουλος, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, 3η Έκδοση, σελ. 325 επ.).

Παναγιώτης  Στ.  Γουνελάς
Δικηγόρος στον Άρειο Πάγο  &
Πτυχ. Οικονομικών Επιστημών Ε.Κ.Π.Α